Βρίσκεστε εδώ: ΚΕΝΤΡΙΚΗ » ΕΛΛΑΔΑ » ΠΟΛΙΤΙΚΗ » Μόνος Φρονείν;
Μόνος Φρονείν;

Μόνος Φρονείν;

Του Νίκου Τσακνή (με αφορμή την “Αντιγόνη” του Τσίπρα).

Τι νόημα είχε η δραματική κατάληξη του Πρωθυπουργού, στο λόγο του στο Ευρωκοινοβούλιο, περί του ανθρωπίνου δικαίου που εκπροσωπεί η πλευρά της Αντιγόνης, το οποίο και πρέπει να επικρατήσει του δικαίου που εκφράζει ο άτεγκτος Κρέων;
Ο κ. Α. Τσίπρας επικαλέστηκε τη σοφία του Σοφοκλή, μάλλον για να επιδείξει τι έχει συνεισφέρει η Ελλάδα στη της επίλυσης έσχατων ε του Κρέοντα, για οτιδήποτε περιέχεται στο νέφος αξιών και σημασιών της άλλης πλευράς. Όπως στη φύση συμβαίνει; Η απάντηση του Σοφοκλή είναι αρνητική. Αντιθέτως, λέει: οι σκέψεις μπορούν κάλλιστα να κατέχουν στο χώρο ταυτόχρονα την ίδια θέση με άλλες, και να διαλέγονται μαζί τους –όπως συμβαίνει και στην τραγωδία άλλωστε.

Με άλλα λόγια, αν έχεις δίκιο μόνος σου δεν έχεις δίκιο ποτέ. Ακόμα και αν έχεις δίκιο, μπορεί να έχεις άδικο, διότι «δεν υπάρχει πάντοτε ένας έσχατος λογικός λόγος» –όπως λέει ο Καστοριάδης. Ο ίδιος παρουσιάζει περίπου ως σκάνδαλο την εμμονή των μελετητών κάθε επιπέδου να τοποθετούνται είτε από την πλευρά του θεϊκού και ανθρώπινου νόμου που προβλέπει την ταφή του νεκρού αδερφού της Αντιγόνης, είτε από την πλευρά της εξουσίας του Κρέοντα που δεν επιτρέπει την ταφή ενός άρχοντα της πόλης ο οποίος στράφηκε εναντίον της με στρατεύματα δικά του και ξένων.

Η υπόθεση δεν μπορεί να εξαντλείται σ' αυτά και μόνο τα υπαρκτά διλλήματα. «Το θέμα της τραγωδίας, λέει ο Καστοριάδης, δεν είναι η αθωότητα του τος Αντιγόνη που μάχεται τον τύραννο Κρέοντα, ούτε η αντίφαση ανάμεσα στην και στην raison d' Etat, ούτε το άτομο εναντίον του κράτους (μοντέρνες ερμηνείες), ούτε η οικογένεια στην αντίθεσή με τον Νόμο και την Πολιτεία (εγελιανή εκδοχή)». Αλλά, συνεχίζει, «το θέμα της τραγωδίας είναι, πέρα απ' όλα αυτά, η ύβρις –η πράξη τόλμας χάριν».

Ασφαλώς η Αντιγόνη και ο Κρέων εκπροσωπούν δύο αντιμαχόμενες πλευρές, αλλά αυτές τις δύο αρχές –τούς νόμους χθονός και την θεών ένορκον δίκαν– ο ίδιος ο ποιητής δεν τις θεωρεί απόλυτα ασυμβίβαστες, μιας και ο άνθρωπος μπορεί να γίνει υψίπολις συνυφαίνοντάς τες (παρείρων). Αυτή είναι η ανάγνωση του Καστοριάδη. Και ο Κρέων αλλά και η Αντιγόνη λοιπόν, αφού είναι ανίκανοι να συνυφάνουν τις αρχές, αφού ο καθένας υπερασπίζεται τη δική του με τρόπο τυφλό και απόλυτο, είναι υβριστές.

Ο Καστοριάδης μιλάει για «υπέρτατο παράδοξο: ξεπερνώντας τα όρια του φρονείν, καθηλωμδιλλημάτων, ή τι έχει κομίσει στο πεδίο της ιεράρχησης των αξιών. Ή και ποιος είναι ο ρόλος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή τραγωδία των τελευταίων χρόνων. Και εδώ, σε ένα ευρωπαϊκό ακροατήριο, παρουσίασε την ανάγνωση: ο ρόλος της Ελλάδας είναι αυτός της Αντιγόνης –ασφαλώς αυτό είναι το νόημα της ς. Έπεται, και ο νόμος της Ελλάδας, είναι δίκαιο έναντι του νόμου της Ευρώπης ότι πρέπει να επικρατήσει. Όπως ο ανθρώπινος, έναντι του απάνθρωπου νόμου. Ή ο θεϊκός, έναντι του δεσποτικού.

Ας δούμε όμως μια άλλη ανάγνωση: “Υπάρχει κάτι το αδιαχώρητο στη σκέψη των τραγικών προσώπων στην Αντιγόνη του Σοφοκλή. Αδιαχώρητο, με την έννοια ότι δεν υπάρχει χώρος στο μυαλό, ούτε της Αντιγόνης ούτένος στο μόνος φρονείν, ο υπέρμαχος των νόμων της πόλης Κρέων γίνεται άπολις. Αλλά είναι επίσης προφανές ότι η ίδια η Αντιγόνη είναι εξίσου άπολις.

Όχι μόνο γιατί είναι ανίκανη να συνυφάνει τις δύο αρχές, αλλά γιατί τόλμας χάριν υπερβαίνει τα όρια. Πόλις χωρίς νόμους χθονόςδεν μπορεί να υπάρξει και, παραβιάζοντας τους νόμους αυτούς, και η Αντιγόνη γίνεται άπολις και βγαίνει από το ίσον φρονείν».

Θεωρημένες καθ' εαυτές οι επιχειρηματολογίες του Κρέοντα και της Αντιγόνης είναι στεγανές και χωρίς δυνατή λογική αναίρεση. Και γι' αυτό ακριβώς μιλάει ο Αίμων, όταν λέει στον πατέρα του: Ούτε θέλω ούτε μπορώ να πω ότι έχεις άδικο (ούτ' αν δυναίμην λέγων, μήτ' επισταίμην λέγων, 686)· έχεις όμως άδικο για άλλους λόγους, διότι επιμένεις να έχεις δίκιο μόνος σου ή μόνον εσύ. «Όποιος νομίζει ότι μόνον αυτός φρονεί σωστά, ότι ο ίδιος κατέχει τη γλώσσα και μόνον αυτός έχει ψυχή, αν τον ανοίξεις και τον εξετάσεις αποκαλύπτεται κενός».

Ο Κρέων λοιπόν δεν θέλει να ακούσει, δεν είναι ικανός να ακούσει τον λόγο και τους λόγους του άλλου και των άλλων. Είναι μέσα στην ύβρη, δεν κατορθώνει να συνυφάνει, όπως λέει ο Καστοριάδης: «Η Αντιγόνη του Σοφοκλή είναι μια κορυφή της δημοκρατικής ς σκέψης και στάσης, που αποκλείει και καταδικάζει το μόνος φρονείν, που αναγνωρίζει την έμφυτη ύβρη των ανθρώπων και απαντά σ' αυτήν με τη φρόνηση».

Πολίτης – Άπολις

Αντλούμε ένα αδρό περίγραμμα της εποχής. Το 443/442 ο γράφει την Αντιγόνη, ενώ έχει εκλεγεί από τους Αθηναίους Ελληνοταμίας. Το 444/443 οι Αθηναίοι αποφασίζουν να ιδρύσουν μια πανελληνική αποικία στους Θούριους, στην Ιταλία, και ως νομοθέτη διαλέγουν τον, μη Αθηναίο, Αβδηρίτη Πρωταγόρα, έναν από τους μεγάλους που επισκέπτονται ή μένουν στην της περιόδου. Τον Πρωταγόρα τού πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος.

Τον ίδιο που ο Πλάτων στον ομώνυμο διάλογό του παρουσιάζει να εκθέτει μια ανθρωπογονία η οποία στηρίζει τη δημοκρατία, καθώς περιγράφει τη διαδοχική επινόηση από τους ανθρώπους των τεχνών και των γνώσεων και την ίση κατανομή ανάμεσά τους της ς φρόνησης. Τρία χρόνια νωρίτερα, το 447, αρχίζει η οικοδόμηση του Παρθενώνα. Το 450 ο Φειδίας στήνει επάνω στην Ακρόπολη το τεράστιο μπρούτζινο άγαλμα της Αθηνάς, που φαινόταν όπως θρυλείται από το Σούνιο. Ήδη από το 455 ο Ευριπίδης λαμβάνει μέρος στους τραγικούς αγώνες.

Το περίφημο στάσιμο της Αντιγόνης (332-375), αναδύεται μέσα από έναν τέτοιο δημιουργικό κοινωνικο-ιστορικό χώρο. Και γι' αυτό οι πρώτοι στίχοι εκπέμπουν μια απόκοσμη δύναμη: πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει. Τίποτα δεν είναι δεινότερο από τον άνθρωπο, ουδέν,άρα ούτε ο θεός ούτε τα έθνη των άγριων θηρίων, αν και πολλά είναι τα δεινά, για τον ίδιο τον άνθρωπο.

Την ίδια εποχή με τα κοσμικά επιτεύγματα, ο άνθρωπος κρατάει μια φύση δεινότητας. «Η δημιουργική δεινότητα συνδέεται με έναν ανυπέρβλητο διχασμό της φύσης του», λέει ο Καστοριάδης και μεταφράζει τον Σοφοκλή: «Η σοφία και η τέχνη του [ανθρώπου] ξεπερνάει κάθε αναμονή, αλλά η πραγματικότητά του, η διπλή, τον κάνει να βαδίζει άλλοτε προς το καλό κι άλλοτε προς το κακό» (365-366). Και πιο κάτω αποφαίνεται: «Αυτό το καλό και το κακό ο ποιητής δεν τα προσδιορίζει ηθικολογώντας, αλλά πολιτικά. Ο άνθρωπος βαδίζει προς το καλό, όταν κατορθώνει να συνυφάνει (παρείρων, 367) τους νόμους της πόλης του με τη δικαιοσύνη των θεών , κατοχυρωμένη από τους όρκους». Αυτός ο άνθρωπος ακριβώς είναι ο υψίπολις (369), που αντιτίθεται στον άπολιν.

Σ' εκείνον δηλαδή που αφήνει το μη καλόν να τον κατοικήσει, εξαιτίας μιας υπερβολικής τόλμης (τόλμας χάριν), ενός θράσους, μιας ύβρεως που αμέσως τον βγάζει από την πολιτική κοινωνία. Ο χορός καταλήγοντας είναι σαφής: «αυτόν τον άπολιν δεν τον θέλω ως παρέστιον, μέσα ή κοντά στην εστία μου, ούτε ως προικισμένο με την ίδια –ίση, κοινή των πολιτών– φρόνηση και δικαιούμενο να θεωρεί τον εαυτό του ίσο με τους άλλους πολίτες».

Εμφανώς παρούσες οι ίδιες σημασίες διατυπώνονται με αξιοσημείωτη συχνότητα και ανάλογο πλήθος γύρω από την πολιτική κοινωνία και τους της, και σήμερα. Homo sapiens – Homo demens”.

σημείωση 1: Τμήμα από το ανέκδοτο έργο “Η εγκυκλοπαίδεια του μάγκα” (Κεφ. Αρχαία πράγματα)

σημείωση 2: Το βιβλίο εξετάζει τη νοοτροπία του μάγκα νέας εσοδείας, που αντλεί παραλλαγμένους τους κώδικες του αντάρτη, του μάγκα που ελευκάνθη στο μεσοπόλεμο, του αμνηστευμένου ληστή, του ληστή, του Καπετάνιου και του αναποκατάστατου Κλέφτη, του ίδιου του Κλέφτη και του Αρματωλού πριν και μετά την επανάσταση, του κοινωνικού ληστή.

Γίνεται λόγος για ένα ευρύ συνεχές της κλεφτουριάς, της παλικαροσύνης, με τις σημασίες τους να μεταστοιχειώνονται ανά περιόδους, αλλά να φανερώνουν αυτό το «και τα λοιπά της ιστορίας»: τη νοοτροπία.

PagasitikosNews logo

ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ

    Dark Mode

    "Αλιεύοντας" την είδηση