του ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΥΤΣΟΜΥΤΗ*

   Το αποτέλεσμα του βρετανικού δημοψηφίσματος συγκλόνισε τους Ευρωπαίους πολίτες και κατέλαβε εξαπίνης τα περισσότερα μέσα ενημέρωσης και αρκετές ευρωπαϊκές ηγεσίες.

Πρόκειται όντως για μια βόμβα στα θεμέλια του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, καθώς το Ηνωμένο Βασίλειο είναι η τρίτη μεγαλύτερη χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης με βάση τον πληθυσμό και η δεύτερη μεγαλύτερη Οικονομία.

Παρ' όλα τα υπαρκτά σενάρια που υποστηρίζουν ότι τελικά δεν θα συμβεί το «Brexit» (δεύτερο δημοψήφισμα, καθυστέρηση ή άρνηση κατάθεσης αιτήματος με βάση το άρθρο 50 της Ευρωπαϊκής Συνθήκης, μπλοκάρισμα από τη Σκωτία, πρόωρες εκλογές και πολιτική αλλαγή κ.ά.), η πιθανότερη εξέλιξη είναι τελικά το Ηνωμένο Βασίλειο να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ενωση, αφήνοντάς την με 27 κράτη-μέλη. Το αποτέλεσμα καθεαυτό του δημοψηφίσματος και η επικείμενη αποχώρηση ενός τόσο σημαντικού κράτους-μέλους της Ε.Ε. είναι αναπόφευκτο να θέσει σε νέα βάση την –ήδη έντονη– συζήτηση για το μέλλον της Ε.Ε..

Οι πρώτες αντιδράσεις των Ευρωπαίων ηγετών, όπως εκφράστηκαν στη Σύνοδο των 27 την Τετάρτη, διαπνέονται από μια φανερή προσπάθεια να καθησυχάσουν τα εθνικά τους ακροατήρια και να αποφύγουν πάση θυσία ένα φαινόμενο ντόμινο διενέργειας δημοψηφισμάτων και σε άλλα κράτη-μέλη. Παράλληλα, εξήγγειλαν μια άτυπη Σύνοδο για τις 16 Σεπτεμβρίου, όπου θα συζητηθούν οι προτάσεις για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Αντικρουόμενες τάσεις

Ηδη πάντως αρχίζουν να διαμορφώνονται δύο αντικρουόμενες απόψεις, οι οποίες τείνουν να πάρουν και τη μορφή στρατοπέδων:

• Η άποψη που έχει αυτή τη στιγμή υπέρ της ένα σχετικό momentum, ισχυρίζεται ότι πρέπει να μειωθούν οι εξουσίες των κοινών ευρωπαϊκών θεσμών (κυρίως της Ευρωπαϊκής Επιτροπής) και να μεταβιβασθούν εξουσίες σε διακυβερνητικούς θεσμούς και στις εθνικές κυβερνήσεις. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης ισχυρίζονται ότι η υπερσυγκέντρωση εξουσιών και αρμοδιοτήτων στην Κομισιόν έχει δημιουργήσει στους πολίτες μια αποστροφή για την Ε.Ε., καθώς θεωρούν ότι λαμβάνονται ερήμην τους σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν τις ζωές τους, χωρίς οι ίδιοι να μπορούν να παρέμβουν μέσω των εκλογικών και δημοκρατικών διαδικασιών. Πάνω σ' αυτή την αίσθηση πολιτικής αποξένωσης των πολιτών στηρίζονται τα λαϊκιστικά αντι-ευρωπαϊκά κόμματα, που απειλούν και τις πολιτικές ισορροπίες σε πολλά κράτη-μέλη, αλλά και την ίδια τη συμμετοχή των κρατών στην Ε.Ε. μέσω της πρόκλησης δημοψηφισμάτων τύπου Brexit.

Ενας ισχυρός πυρήνας γύρω από αυτήν την άποψη έχει δημιουργηθεί από τα κράτη-μέλη της Ανατολικής Ευρώπης, τα οποία νιώθουν να απειλούνται από τις πρόσφατες προτάσεις της Κομισιόν για το προσφυγικό και τη μεταρρύθμιση της συμφωνίας Δουβλίνο-3.

• Το αντίπαλο στρατόπεδο επιχειρηματολογεί υπέρ της εμβάθυνσης των ευρωπαϊκών θεσμών και της θεσμοθέτησης μηχανισμών μεγαλύτερης κοινοτικής αλληλεγγύης και κινήτρων για την ανάπτυξη, προτάσσοντας το ζήτημα των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων, οι οποίες διευρύνθηκαν από την οικονομική κρίση της τελευταίας οκταετίας και τα προγράμματα αυστηρής δημοσιονομικής προσαρμογής.

Στο στρατόπεδο αυτό εντάσσονται οι μικρότερες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, αλλά σε κάποιο βαθμό και η Γαλλία, όπως και  οι  Γερμανοί  Σοσιαλδημοκράτες.

Κίνδυνος αποτελμάτωσης

Σε αυτό το πλαίσιο αντιπαράθεσης αλλά και πολιτικού/εκλογικού σοκ, καθίσταται πολύ δύσκολη η προώθηση αναγκαίων και δύσκολων μεταρρυθμίσεων και αλλαγών στην Ευρωπαϊκή Ενωση, οι οποίες θα πρέπει και να ενισχύσουν την εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων πολιτών στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων αλλά και να  προωθήσουν  τις  προσπάθειες  για  άμβλυνση  των ανισοτήτων  και  μείωση  της ανεργίας.

Σε μια Ευρώπη που κάθε κράτος-μέλος έχει διαφορετικές προτεραιότητες (ύφεση και ανεργία στις χώρες του Νότου και άρνηση υποδοχής προσφύγων και ξενοφοβία στις ανατολικές και βόρειες χώρες), είναι αναγκαίο να βρεθούν λύσεις που θα απευθύνονται σε όλους συνολικά τους Ευρωπαίους πολίτες και να αντιμετωπίζουν ρεαλιστικά την άνοδο του λαϊκιστικού αντιευρωπαϊσμού.

Κάτι τέτοιο όμως είναι πολύ δύσκολο να συμβεί ενόσω οι Ευρωπαίοι ηγέτες ανησυχούν για τις πολιτικές επιπτώσεις αυτών των μεταρρυθμίσεων στα αποτελέσματα στις εθνικές εκλογές ή σε πιθανά δημοψηφίσματα. Οι ενδείξεις είναι ήδη ανησυχητικές: Ο πανίσχυρος υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας Βόλφγκανγκ Σόιμπλε κινήθηκε πρώτος, θέλοντας προφανώς να προκαταλάβει τη συζήτηση, και πρότεινε αυξημένη εποπτεία των εθνικών προϋπολογισμών με αφαίρεση αυτής της αρμοδιότητας από την Κομισιόν.

Παράλληλα, όμως, προσπάθησε να εμποδίσει κάθε συζήτηση για αμοιβαιοποίηση των εγγυήσεων των καταθέσεων στις ευρωπαϊκές Τράπεζες, όπως και ενός κοινά εγγυημένου Ταμείου κατά της Ανεργίας κ.λπ. Με σχετική διαφοροποίηση κινήθηκε ο διευθύνων σύμβουλος του Κλάους Ρέγκλινγκ, ο οποίος δήλωσε πως μπορούν να γίνουν βήματα προς περισσότερη εμβάθυνση και συνεγγύηση, προσθέτοντας όμως ότι ταυτόχρονα θα χρειαστεί και επιστροφή εξουσιών σε εθνικό επίπεδο.

Ακόμη όμως και αν γίνει εφικτός ένας συμβιβασμός ανάμεσα στους υποστηρικτές της ενίσχυσης των εθνικών εξουσιών και των υποστηρικτών της εμβάθυνσης της Ενωσης, η πολιτική πραγματικότητα που έφερε το βρετανικό δημοψήφισμα στην Ευρώπη είναι ότι οι ηγέτες είναι πλέον ιδιαίτερα επιφυλακτικοί σε κάθε θεσμική αλλαγή που είναι πιθανόν να προκαλέσει εθνικά δημοψηφίσματα. Το αντιευρωπαϊκό ρεύμα σε χώρες όπως η Ιταλία, η Ολλανδία, η Γαλλία κ.ά. που νιώθουν ότι δικαιώνονται από το Brexit, προκαλεί ρίγη αγωνίας στις αντίστοιχες πολιτικές ηγεσίες αυτών των χωρών, οι οποίες προ του πολιτικού ρίσκου είναι πιθανό να οδηγήσουν την Ευρώπη σε μια θανάσιμη πολιτική αποτελμάτωση.

Για να αποτραπεί αυτό το ενδεχόμενο, είναι αναγκαίο να αρθούν οι Ευρωπαίοι ηγέτες στο ύψος των περιστάσεων και να πείσουν τους πολίτες για τα οφέλη του κοινού ευρωπαϊκού οράματος. Μια ομολογουμένως πολύ δύσκολη και πολιτικά επικίνδυνη αποστολή.

*Ο Γιάννης Κουτσομύτης είναι σκηνοθέτης-παραγωγός και αρθρογραφεί σε ελληνικά και διεθνή ΜΜΕ για την ευρωπαϊκή πολιτική και την Ευρωζώνη.