Συνέχεια του άρθρου του παιδοψυχιάτρου Δανιήλ Δανιλόπουλου
Μνήμη
Από την γέννηση υπάρχει η υπολανθάνουσα μνήμη (implicit memory) που με ένα απλουστευμένο τρόπο μπορούμε να ονομάσουμε και ως συναισθηματική μνήμη και λειτουργεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής:
- χαρακτηρίζεται από την απουσία της αίσθησης της ανάμνησης όταν κάποια ανάμνηση ανακαλείται,
- περιλαμβάνει αναμνήσεις που αφορούν: συμπεριφορές και αντιλήψεις αισθητηριακές και σωματικές,
- περιλαμβάνει διάφορα νοητικά – ψυχικά μοντέλα – πρότυπα – μοτίβα Για παράδειγμα, αν ένα μωρό νιώθει να παρηγορείται και να ανακουφίζεται όταν η μητέρα του ανταποκρίνεται κατάλληλα τη στιγμή που αυτό πονά και δυσφορεί, τότε θα γενικεύσει αυτή του την εμπειρία ως νοητικό ή ψυχικό μοντέλο έτσι ώστε η παρουσία της μητέρας θα του δίνει μια αίσθηση ασφάλειας και καλοπέρασης. Όταν στο μέλλον δυσφορήσει και πάλι, το νοητικό μοντέλο της σχέσης του με τη μητέρα του θα ενεργοποιηθεί και θα το κάνει να την αναζητήσει για να ηρεμήσει. Μέσα από επανειλημμένες εμπειρίες με τους ανθρώπους που είναι φιγούρες προσκόλλησης για μας, το μυαλό μας δημιουργεί μοντέλα που επηρεάζουν το πως βλέπουμε τους άλλους και τον εαυτό μας Οι σχέσεις προσκόλλησης δημιουργούν μοντέλα που φιλτράρουν την αντίληψή μας, συνθέτουν τις αντιδράσεις μας και μας οδηγούν σε χαρακτηριστικούς για το κάθε άτομο τρόπους ύπαρξης και τρόπους που βλέπει τον εαυτό του και τους άλλους. Στο παραπάνω παράδειγμα το μωρό βλέπει (στη σχέση προσκόλλησης που έχει με τη μητέρα του) εκείνη ως ικανή να του δώσει ασφάλεια και φροντίδα και τον εαυτό του ως ικανό να επηρεάσει το περιβάλλον του για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του.
- δεν απαιτεί την συνειδητή προσοχή για την κωδικοποίηση των εμπειριών / ερεθισμάτων
Στη διάρκεια του δεύτερου έτους της ζωής αρχίζει να αναπτύσσεται η έκδηλη μνήμη (explicit memory) που πιο απλά μπορούμε να ονομάσουμε και ως λογική μνήμη και λειτουργεί σε όλη την υπόλοιπη ζωή:
- χαρακτηρίζεται από την παρουσία της αίσθησης της ανάμνησης όταν κάποια ανάμνηση ανακαλείται,
- είναι αυτοβιογραφική δηλαδή περιλαμβάνει μια σύνδεση της αίσθησης του εαυτού και του χρόνου (πχ. Το 1996 ήμουν 4 ετών και έμενα με την οικογένειά μου στον Βόλο)
- περιλαμβάνει την ανάμνηση γεγονότων που συνέβηκαν στην προσωπική ζωή του ατόμου και στο περιβάλλον συνδεμένα με συγκεκριμένη χρονική περίοδο
- απαιτεί την συνειδητή προσοχή για την κωδικοποίηση των ερεθισμάτων
Μια σημαντική διαφορά των δυο αυτών ειδών μνήμης είναι ότι ενώ όταν λειτουργεί η έκδηλη μνήμη είμαστε ενήμεροι και μπορούμε να βρούμε συνδέσεις και λογικές εξηγήσεις (πχ. Αν θυμηθούμε ένα λυπηρό / ευχάριστο γεγονός δεν μας φαίνεται παράξενο που πέφτει / ανεβαίνει η διάθεσή μας), όταν λειτουργεί η υπολανθάνουσα μνήμη οι αλλαγές στη διάθεσή μας μπορεί να φαίνονται ανεξήγητες και ξαφνικές.
Για να μπορεί το νεογνό να εξελιχθεί σε ένα παιδί, έφηβο και ενήλικα που έχει μια αίσθηση πληρότητας και συνοχής στον εσωτερικό του κόσμο είναι πολύ σημαντικό οι γονείς / φροντιστές του να το βοηθήσουν:
α) να ολοκληρώνει την σχέση μεταξύ των αναμνήσεων που έχει από τόσο την έκδηλη όσο και από την υπολανθάνουσα μνήμη του και
β) να αναπτύξει μια σχέση ασφαλούς προσκόλλησης μαζί τους.
Επικοινωνία
Για να μπορέσει να επιτευχθεί μια τέτοια σχέση ασφαλούς προσκόλλησης είναι σημαντικό οι φροντιστές του νεογνού να προσπαθούν να αναπτύσσουν μαζί του μια επικοινωνία ελεύθερη, κατάλληλη και συντονισμένη (contingent communication) με τις ανάγκες που το ίδιο τους επικοινωνεί.
Το είδος αυτό επικοινωνίας επιτυγχάνεται όταν ο γονιός:
- είναι παρών στην κάθε στιγμή που ζει με το παιδί του (πχ. Όταν ασχολείται με την φροντίδα του παιδιού ή όταν παίζει μαζί του δεν έχει και άλλα πράγματα στο μυαλό του, ή δεν κάνει ταυτόχρονα άλλα πράγματα που αποσπούν την προσοχή του από το παιδί. Ο γονιός που συνεχίζει να διαβάζει την εφημερίδα ή να ασχολείται με το μαγείρεμα όταν το νεογνό κλαίει επίμονα, ΔΕΝ είναι παρών στη στιγμή εκείνη για το παιδί του),
- έχει τις κεραίες του ευαίσθητες στα μηνύματα που το παιδί του στέλνει με την συμπεριφορά του και μπορεί να τα αναγνωρίζει και να ανταποκρίνεται κατάλληλα (πχ. Να αναγνωρίζει ότι όταν το παιδί του κλαίει, κάνει διαφορετικούς ήχους και κινήσεις όταν πεινάει και διαφορετικούς όταν έχει λερωθεί ή πονάει κλπ.)
- προσπαθεί να νιώσει και να καταλάβει τη θέση του παιδιού και να ανταποκριθεί κατάλληλα
- συνεργαστεί με το παιδί ώστε ‘διαβάζοντας' το τι του επικοινωνεί το παιδί, να δράσει κατάλληλα (και όχι απαραίτητα όπως μπορεί ο ίδιος εκ των προτέρων να νόμιζε ως κατάλληλο τρόπο) ώστε στη συνέχεια να είναι και η αντίδραση του παιδιού ξεκάθαρη και ήρεμη
- να οδηγεί δηλαδή τον χορό της επικοινωνίας με τρόπο ευαίσθητο στο τι του επικοινωνεί το παιδί την κάθε στιγμή – αποκωδικοποιώντας τα μηνύματα που του στέλνει – και αλλάζοντας την τακτική του με ευέλικτο τρόπο ώστε το παιδί να νιώθει ότι ο γονιός νιώθει πως το ίδιο αισθάνεται και να εσωτερικεύει το ίδιο θετικά νοητικά μοντέλα από τη σχέση μαζί του. Όταν το παιδί δεν νιώθει ότι ο γονιός το καταλαβαίνει μικρά θέματα μπορεί να γίνουν μεγάλα προβλήματα.
Για παράδειγμα αν το παιδί κλαίει επειδή έχει λερωθεί και χρειάζεται άλλαγμα, αλλά ο γονιός (για όποιο λόγο) δεν ανταποκρίνεται σύντομα ή ανταποκρίνεται με ακατάλληλο τρόπο (νευριασμένος ή βιαστικός και με απότομες ή άγαρμπες κινήσεις, ή αντί να του αλλάξει την πάνα το πιέζει να πιει το γάλα, κλπ.), το παιδί θα συνεχίσει να κλαίει και όταν το αλλάζει ο γονιός, δεν θα ησυχάζει, πράγμα που μπορεί να εκνευρίσει περισσότερο τον γονιό και αν τέτοιες εμπειρίες επαναληφθούν πολλές φορές, τότε η ρουτίνα της καθαριότητας μπορεί να γίνει δυσβάσταχτη και για τους δυο.
- Αντίληψη / κατανόηση του εαυτού, των άλλων και του περιβάλλοντος
Οι επαναλαμβανόμενες θετικές εμπειρίες κατάλληλης, ευαίσθητης και συντονισμένης επικοινωνίας μεταξύ γονιού και παιδιού οδηγούν στο να αναπτύξει το παιδί μια σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης και κατανόησης με τον γονιό, μια σχέση ασφαλούς προσκόλλησης που θα δώσει στο παιδί την αίσθηση ότι ζει σε ένα ασφαλές περιβάλλον και την αίσθηση ότι όταν το χρειάζεται μπορεί το ίδιο να επηρεάσει το περιβάλλον του ώστε οι ανάγκες του να μπορούν να ικανοποιηθούν. Έτσι το παιδί θα σχηματίσει μέσω της υπολανθάνουσας μνήμης του θετικά μοντέλα και αντιλήψεις για τον εαυτό του, για τις σχέσεις του με τους σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή του και για τον κόσμο.
Το Μεγάλο Σάββατο το τελευταίο μέρος του άρθρου.
